Marian van Delft
Om te beginnen wil ik u in het kort iets over Taizé vertellen, een klein dorpje in Frankrijk, waar een honderdtal broeders, afkomstig uit diverse landen, in een oecumenische gemeenschap leven en werken. Het is gesticht door fr. Roger, die als doel had mensen bij elkaar te brengen. In 1940 kwam hij vanuit Genève naar Frankrijk en begon daar met het opvangen van vluchtelingen. Hij noemt het: ‘Een pelgrimage van vertrouwen’. Jaarlijks ontvangen de broeders vele duizenden jongeren uit de hele wereld, die een week of langer in Taizé verblijven.
Op de website van Taizé vind je veel informatie, vanaf de begintijd tot nu.
Een onderdeel van mijn zoektocht naar de ikonen in Taizé was het met mijn fototoestel rondgaan en zoveel mogelijk fotograferen van ikonen. Dat viel niet mee, omdat de verlichting niet altijd goed was (op veel plaatsen was het zelfs behoorlijk duister) en mijn toestel zo zijn beperkingen heeft. Hoewel ik vele jaren in Taizé kom, was het verbazingwekkend te ontdekken, hoeveel ikonen er zijn! Natuurlijk hangen er veel ikonen in de Kerk van de Verzoening, maar in de zijbeuken (die niet altijd geopend zijn) vond ik ikonen die ik nog niet eerder had opgemerkt.
Beneden in de crypte waar ’s morgens de eucharistie plaatsvindt, hangen eveneens ikonen. Een trapje en een donker gangetje bood toegang tot een kleine orthodoxe kapel, jawel, met diverse prachtige ikonen! De ikoon van de ‘Tronende Christus’ hangt achter het altaar en is gemaakt door de kunstzinnige broeder fr. Eric, die helaas is overleden.
In andere kleine kapellen op het terrein van Taizé zijn ook ikonen te zien. Vaak staan er bloemen bij, die daar door jongeren worden neergezet en steeds ververst. Zo is een ikoon van de zwarte madonna naast de kerk te zien in een klein kapelletje. En in El Abiodh (‘de eerste hulp’) bevinden zich ook enkele ikonen, o.a. ‘Christus met het strenge oog’.
Natuurlijk kunt u in de winkel van Taizé diverse afbeeldingen van ikonen kopen (al of niet op hout geplakt) en posters. De broeders van Taizé leven van hun werk. Ze aanvaarden voor zichzelf geen giften.
Enkele ikonen uitgelicht
Moeder gods van Taize
De meest bekende en meest geziene ikoon van Taizé is denk ik wel die van de ‘Moeder Gods van Taizé’, die voorin de kerk hangt, met wat groen en lichtjes er om heen. Het is een moderne ikoon die door fr. Eric is geschilderd en wel naar een oerikoon van de ‘Moeder Gods Vladimirskaja’. Of eigenlijk moet ik zeggen: ‘geschreven’, want ikonen worden gevoelsmatig niet geschilderd, maar ‘geschreven’: het verhaal wordt al ‘schrijvend’ in beeld weergegeven. Vaak staat er een heel verhaal op een ikoon te lezen.
Doop van Jezus in de Jordaan
Een andere voorstelling op een ikoon die je op diverse plaatsen in Taizé tegenkomt is die van een Koptische ikoon, ook wel de ‘Vriendschapsikoon’ genoemd. Op deze ikoon is Jezus afgebeeld, terwijl Hij een arm slaat om een vriend, Menas genaamd. Fr. Roger hield erg van deze ikoon. Koptische ikonen worden onder andere gekenmerkt door de vreemde verhoudingen: grote hoofden, grote sprekende ogen en kleine lichamen.
Kruisafname Taize
Heel bekend en op veel plaatsen aanwezig, is de voorstelling van de Oud Testamentische Triniteit, ofwel de ‘gastvrijheid van Abraham’. Op deze ikoon zie je drie engelen, zittend aan tafel, die de wijn en het brood zegenen. Het is geschilderd naar een ikoon van Andrej Roebljov. Vanuit het oogpunt van het Nieuwe Testament wordt deze ikoon ‘gelezen’ als het bezoek van God, Christus en de Heilige Geest op aarde.
Voorin de kerk, naast het kruis, staat de ikoon van de ‘Afdaling van het kruis’ (‘neerdaling ter helle’). Op Goede Vrijdag zetten de broeders ’s avonds de kruisikoon in het midden van de kerk. Jongeren kunnen dan eerst rond het kruis en later voor deze ikoon bidden.
Interview met fr. Christophe in Taizé
Marian: “Hoe kwamen de ikonen in Taizé?”
Fr. Christophe: “Vanaf het begin zijn er ikonen geweest in Taize. Broeder Roger hield veel van ikonen. In zijn kamer had hij een hoekje, waar hij veel bad. Daar bevond zich onder andere een ikoon met de voorstelling van de ‘moeder Gods’ (zogenaamde Hodigitria, ‘Zij die de weg wijst’) en een ikoon met de ‘Geboorte van Christus’, geschilderd naar een ikoon van Roebljov. Fr. Roger wilde de mensen leren bidden. Hij had de ervaring dat de ikoon de gelovige kan helpen bij het gebed en in het geloof”.
Fr. Christophe vertelde ook hoe fr. Roger aan een van zijn ikonen was gekomen. Op een dag was hij op bezoek bij een patriarch, die een ikoon wilde schenken. Fr. Roger weigerde, omdat de broeders in Taizé geen geschenken aannemen. Toen haalde de geestelijke een oude, gebarsten ikoon uit de kast en gaf deze, met de woorden ‘Deze is toch van geen waarde, wil je deze alsjeblieft aannemen?’ Fr. Roger nam de ikoon aan. De broeders hebben het paneel later voor hem gerestaureerd. Wanneer de broeders aan tafel gaan, bidden ze in stilte in aanwezigheid van de ikoon, die in de eetkamer hangt.
Bekend is de al genoemde schilder fr. Eric van Taizé. Hij schilderde niet alleen de ikoon en het kruis voorin de kerk, maar ook, en voornamelijk, abstracte voorstellingen. Na een bezoek aan het ikonenmuseum in de Duitse stad Recklinghausen was hij echter zo geboeid en geïnspireerd door ikonen, dat hij de ikoon ‘Moeder Gods van Taizé’ heeft geschilderd. Fr. Christophe vertelde dat deze ikoon in 1962 is gewijd door de Metropoliet van Leningrad Nicodiem, tijdens diens bezoek aan Taizé.
Aan de zijkant van de kerk, bij een kleine symbolische bron, hangt de ikoon met de voorstelling van de ‘Doop van Jezus’. Deze is door fr. Eric zo teder en mooi geschilderd, dat ik telkens weer ontroerd raak als ik er voor sta. Je ziet dat Jezus gedoopt wordt door Johannes. Aan de voeten van Jezus, in het water, zwemmen visjes en twee kinderen, een jongetje en een meisje. Drie engelen kijken vanaf de kant toe. Boven het hoofd van Jezus is de duif te zien.
Broeder Eric kreeg echter de opdracht om zijn eigen manier van schilderen voort te zetten en dat heeft hij gedaan. Zo zijn er veel mooie schilderijen van zijn hand te zien. Er zijn ansichtkaarten met afbeeldingen van zijn werk te koop. Hij liet daarin het licht zien, de glans van de aanwezigheid van het heilige.
Marian: “Wat is de betekenis van de ikonen in de gemeenschap van broeders?”
Fr. Christophe: “Het is belangrijk om uit te leggen wat een ikoon is. Het heeft een diepere betekenis. De ikonen worden ook wel in de diensten gebruikt en soms staat erTaizen op het liturgisch centrum voorin de kerk tegen de tafel. Deze sluit dan aan bij de lezingen. Verder worden er bij de internationale jongerenontmoetingen ikonen gebruikt, die bijvoorbeeld vergroot worden en neergezet. Onder andere broeder Steven maakt collages met hulp van de jongeren, om bij deze ontmoetingen te gebruiken.”
Marian: “Denkt u dat het liturgisch gebruik van ikonen in Taizé de visie op ikonen in de protestantse kerk in Nederland heeft beïnvloed?”
Fr. Christophe: “Ja, dat denk ik wel, want juist de invloed van de orthodoxe kerk maakt het toegankelijker voor protestanten”.
Marian: “Zijn er nu ook nog broeders in Taizé die ikonen schilderen?”
Tot mijn verassing antwoordt Fr. Christophe: “Ik schilder zelf ikonen”!
Hij was zo vriendelijk om een van de door hem geschilderde ikonen te halen.
Het is een ikoon van de ‘Kruisafname’, geschilderd met mooie heldere kleuren. Hij is er zelf erg bescheiden over, maar ik vind het fantastisch geschilderd! Hij zegt echter dat hij een beginneling is. Tot slot mag ik de ikoon fotograferen, maar hij wil niet samen met zijn ikoon op de foto. Wel mag ik een foto van hem apart maken. Dat was het einde van het interview met deze aardige, ietwat verlegen en bescheiden broeder van Taizé.