Kees van Veen; Een gesprek met Esther den Engelse
Als ik afscheid neem van Esther den Engelse, besluit ik te vragen haar naam weg te laten op de net bestelde aquarel van de Boeddha. ‘Ja hoor, dat is geen probleem,’ antwoordt ze met stelligheid, ‘Ik twijfel daar nogal eens over, want sommige mensen vragen nadrukkelijk om je naam er op te zetten. Maar als je ikonen schildert ben je toch gewend om dat achterwege te laten, hè? Het gaat uiteindelijk toch – net als bij ikonen – om de achterliggende boodschap van de afbeelding en niet direct om wie het geschilderd heeft’.
Ik stel mij wel eens voor hoe het moet zijn als je aan de hemelpoort aanklopt. En dat Petrus dan naar buiten komt. En dat hij dan vraagt wie je bent. En dat je dan zegt dat je van de redactie van EIKONIKON ben en ikonen schildert. En dat Petrus dan zegt ‘Ikonen? – nooit van gehoord.’ Zoiets.
Of dat je dan eindelijk in het aangezicht van Christus staat, en hij er uitziet als een Boeddha. Of Pierre Kartner. Zoiets.
Ooit schreven we in dit blad al, dat er in de grensgebieden van Tibet en Rusland Boeddha-ikonen zijn gesignaleerd. En ik werd tegelijk geboeid. Dat trok me ook naar Esther den Engelse toe, die een jaar of acht ikonen schildert, maar de afgelopen 2 jaar ook aquarellen van Boeddha’s en Boddhisattva’s.
Ik ben op slag ‘om’, als ik een grote aquarel van een liggende Boeddha zie, met een intens tevreden en tot rust gekomen lichaam en een eeuwige glimlach. Dat wil ik ook
Geholpen
Het werk van Esther is gedetailleerd en secuur. ‘Ik ben al op mijn zeventiende gaan werken,’ vertelt Esther. ‘Eerst als directie-secretaresse en uiteindelijk als manager van een specialiteiten-restaurant. Ik heb daar veel ervaring opgedaan: plannen, organiseren, verzorging. Eigenlijk komen veel van die dingen nu goed van pas bij het uitwerken van schilderopdrachten, het geven van lezingen en het organiseren van exposities. Iets op tijd af hebben bijvoorbeeld. Ik hou er niet van als een ikoon tijden on-af blijft liggen. Ik werk er liever regelmatig aan door. Dan is daarna mijn hoofd weer leeg, snap je? Dan kan er weer plaats komen voor iets nieuws, wat zich dan meestal vanzelf aandient.
Vroeger wilde ik dat allemaal plannen, maar langzaamaan begin ik er op te vertrouwen dat er wel voor me gezorgd wordt. Maar dat neemt niet weg dat je intussen wel hard je best moet doen. Net als ieder ander krijg je zo je tegenslagen te verwerken in het leven. En dan merk je dat je alles wil doen om het leven zo te laten lopen zoals jij dat wil, maar dat het uiteindelijk toch weer anders loopt.’
Is pijn een leermeester?
‘Ja, dat geloof ik zeker. Door pijnlijke ervaringen groeit je innerlijk. Je ontwikkelt dan nieuwe mogelijkheden en eigenschappen in jezelf. Maar ik ben er van overtuigd dat je geholpen wordt om verder te komen.’
Esther leerde het ikoonschilderen aanvankelijk van haar moeder Elly – die nu op haar 84e nog steeds ikonen schildert. Viel het dus te verwachten dat Esther ook die kant uitging?
‘Nee,’ antwoordt ze, ‘Ik ben altijd wel creatief geweest, maar ze waren wel erg verbaasd, toen ik mijn ouders vertelde dat ik ikonen wilde leren schilderen.
Mijn vader was dominee in de Nederlands Hervormde Kerk en in de jaren zestig werd een opleiding aan de kunstacademie niet gezien als ideaal. Ik was opgegroeid met een Godsbeeld wat niet helemaal paste in mijn denkbeelden. Daar wilde ik meer over weten en ben veel boeken gaan lezen; ook over andere religies en filosofische systemen. Ik ben daardoor met andere ogen naar het Christendom gaan kijken. Veel bijbelse verhalen zijn begrijpelijker en inzichtelijker geworden. De symboliek fascineert mij iedere keer opnieuw.
Mijn moeder heeft veel kennis over ikonen en schildertechnieken aan mij overgedragen. Daar heb ik veel van geleerd. Heel bijzonder was het om samen met haar tweemaal te exposeren. Overigens – door het ikoonschilderen is de band met mijn ouders enorm versterkt, dat is op zich een fantastisch cadeau. Ze zien allebei dat ik probeer de boodschap van een ikoon te begrijpen en in mijn leven toe te passen. Dat is voor mij zeker zo belangrijk dan alleen het schilderen.’
Uitleg
Esther heeft de zaken keurig op orde. Zo zien niet alleen haar ikonen er uit, maar ook de inrichting van haar huis. Ze heeft een atelier, waar de ikonen keurig zijn gepresenteerd, er is een vitrine met uitleg over schildermateriaal, mappen met beschrijvingen, een standaard met kaarten van eigen ikonen, een uitstekend verzorgde website.
Je legt veel uit, hè, vraag ik?
‘Ja,’ antwoordt ze, ‘Ik heb gemerkt dat mensen dat erg op prijs stellen. En ik doe dat ook graag. Maar ook omdat sommigen niet goed op de hoogte zijn van bepaalde afbeeldingen en symboliek. Ik probeer dan zoveel mogelijk uit te leggen. Dat ze een beter beeld krijgen over de betekenis van ikonen en Boeddha-figuren.
Door die uitleg kijken ze vaak op een andere manier naar de afbeeldingen. En ik had nooit gedacht dat het bij andere mensen zoveel kan losmaken.
Ik heb allerlei cursussen gegeven op creatief gebied. Lesgeven aan groepen betekent dat er regelmatig en veel ‘aan je getrokken wordt’. Het is heel intensief en daar moet je mee leren omgaan.
Ik ben nu gestopt met het geven van cursussen. Dat was wennen, maar ik vind het veel rustiger zo. En de contacten met mensen blijven toch door de lezingen en exposities. Ik merk dat ik niet meer zoveel tegelijk wil doen. Nu heb ik meer rust en ruimte om met ikonen en Boeddha’s bezig te zijn. Als je je op teveel dingen richt, dan verankert het niet in jezelf. Het schilderen is niet alleen een uiterlijk maar ook een innerlijk gebeuren. Telkens zie je weer overeenkomsten met het dagelijks leven. Dan komt er ook veel van jezelf naar boven en het heeft tijd nodig om het op je te laten inwerken…’
Op je visitekaartje staat dat de ikonen geschilderd zijn volgens de authentieke oud-Russische methode met ei-tempera techniek. Bestaat er één oude traditie?
‘Nee, zo bedoel ik het niet. Er zijn natuurlijk verschillende schildermethoden. Ik denk aan het werken met natuurlijke materialen, het bezig zijn met een eeuwenoude schildertechniek, en met respekt. Ikonen worden, net zoals Boeddha-figuren, getekend en geschilderd volgens een eeuwenoude traditie. Ik vind het fascinerend dat je je aansluit bij zo’n oude traditie waarin respekt zo belangrijk is.
Ik heb er geen moeite mee om ikonen uit verschillende tijden als bron te kiezen, maar moderne ikonen zoals die ‘Christus van Tsjernobyl’ die destijds in het blad stond – dat zou ik toch niet kunnen. Dat heb ik niet. Een ikoon moet me duidelijk aanspreken, een boodschap hebben. Dat is een gevoelskwestie.
En hoe het verder bij het schilderen verloopt, daarvan heb ik geleerd dat je het moet nemen zoals het komt. Er werd me pas gevraagd of ik een ikoon van Christus wilde schilderen, maar – vroegen de opdrachtgevers – ‘we willen zo graag dat Christus ons aankijkt’. Nou, zeg ik dan, dat heb ik niet helemaal in de hand. Ik heb geleerd dat het uiteindelijk wel goed komt als het zo de bedoeling is. Dat is ook een hele ontwikkeling bij mezelf geweest…
Ik werk trouwens meestal aan meerdere ikonen tegelijk, want soms kan ik niet verder met een ikoon. Dat heeft de ene keer met de techniek te maken, de andere keer weer met inspiratie. Maar ook dat ik soms iets tegenkom waarvan ik niet goed de symboliek begrijp. Als dan het kwartje valt, dan schilder ik de ikoon moeiteloos af’.
Ik vraag me intussen af of het kleed van de liggende Boeddha die ik besteld heb ook blauw kan zijn. Want dat past beter bij de dekbedden in mijn slaapkamer dan het warme oranje dat hij nu aanheeft. Maar Esther herinnert me er aan dat de kleur oranje ver wijst naar het leven van Boeddha als bedelmonnik en oranje symbool staat voor geestelijke zuivering en kracht geeft.
‘Ik bereid me altijd goed voor, lees zoveel mogelijk over de ikoon met de bijbehorende symboliek, zodat ik goed begrijp wat er op een ikoon wordt afgebeeld. Ik woon niet ver van het Oosters Instituut van de Universiteit van Nijmegen, dus daar kan ik gemakkelijk naar toe om boeken in te zien.
De houten panelen prepareer ik zelf. Om de afbeelding goed op me te laten inwerken, maak ik van de ikonen ook zelf de voortekeningen. Pas als ik me goed voorbereid heb, kan ik aan een ikoon beginnen. En dan nog komt er altijd wel een moment waarop het stil komt te liggen – een moment van twijfel: kan ik het nog wel? Ik weet wel dat ik het kan, maar toch – je wordt telkens getest, hè? Ik leer nu steeds meer dat ik moet loslaten. Soms denk je wel eens dat iets beter had gekund, maar dat moet ik dan maar afleren. Ik schilder nu door tot het goed voelt, en dat moet het dan zijn.’
Zou die nieuwe aquarel die Esther voor me gaat schilderen, net zo mooi worden als dege- ne die ik gezien heb? Misschien moet ik vragen of ik straks uit beide prenten dié mag kiezen die me het meeste aanspreekt…
Boeddha
Ik ben op een gegeven moment ook geboeid geraakt door het Boeddhisme. Na een opleiding ben ik Boeddha-figuren gaan tekenen en schilderen in aquarel.
Bij de eerste expositie kwam ik erachter, net zoals bij ikonen, dat mensen erg emotioneel kunnen reageren op een afbeelding. Dus ook bij Boeddha-afbeeldingen merkte ik toen. Ik werd daar erg door ontroerd.’
Kun je zelf ontroerd zijn tijdens het schilderen?
‘Ja zeker hoor, er zijn soms van die momenten dat ik dat heel duidelijk voel, zeker bij afbeeldingen die me erg aanspreken’. Maar ook wanneer ik in een dip zit. Mijn moeder heeft daarvoor een gouden tip, die altijd werkt: ‘Pak een penseel, breek een eitje en ga schilderen. Dan voel je je al weer veel beter’.
En lachen?
‘Ook dat! Dan ben ik wel eens aan gezicht bezig, en dan denk ik, die lijkt op die of die! Ik kan ook vreselijk lachen om lyrische ikoon-beschrijvingen in oude boeken en komische details op ikonen. Of beschrijvingen van allerlei kenmerken van Boeddha in oude teksten. Prachtig is dat!
Die Boeddhistische schilderingen maken, dat is voor mij een heerlijke afwisseling. De techniek is luchtiger, het proces is minder intensief. Ik ervaar het als een mooie aanvulling op het schilderen van ikonen. Maar je moet trefzeker schilderen, je kunt een aquarel niet corrigeren zoals een ikoon. Wat je geschilderd hebt blijft zichtbaar. En die strakke lijnen – zonder die ervaring van het ikoonschilderen had ik het zeker niet gekund om die goed neer te zetten.
Ik ben mij nog steeds verder aan het verdiepen in het Boeddhisme en het Christendom. Er is voor mij een duidelijke samenhang tussen de verschillende religies. Ik vind dat intens boeiend. Niet dat ik nu Boeddhist wil worden, want mijn wieg staat niet voor niets in het westen. Er ligt een universele waarheid onder en zo nu en dan word je getroffen door veel herkenningspunten. Uitspraken van Boeddha bijvoorbeeld hebben vaak de zelfde betekenis als die van Christus. Ze zijn niet hetzelfde, maar allebei leren ze ons om met liefde, wijsheid en mededogen de weg naar binnen te gaan. En hoe je aan jezelf kunt werken om in je leven verlichting of verlossing te vinden. Voor mij heeft dan ook ieder mens een Christus- of een Boeddhabewustzijn in zich.
Ook zijn er bijvoorbeeld een Moeder Godin en een lichtwezen Manjushri, dat erg op de aartsengel Michaël lijkt.
Het achtvoudige pad van Boeddha is zeker iets om na te streven, ook in het licht van de Bergrede met de Zaligsprekingen. Prachtig om te lezen. Ik vind dat wel iets om verder mee aan de gang te gaan. Maar ik zal er wel heel wat levens voor nodig hebben…
Nee, we gaan voor die oranje, besluit ik. En juist voor de aquarel die ze nu voor me gaat schilderen. ‘Leuk,’ beaamt Esther met een bescheiden glimlachje, ‘want het is toch een beetje bijzonder als iemand met speciale aan- dacht voor jou iets schildert? Toch?’ En weer heb ik geleerd dat ik me nog steeds wil ’indekken’ in het leven. Dank je wel Esther. Je hebt groot gelijk.