Fons Litjens
De digitale revolutie heeft heel wat kunstwerken, die voorheen verborgen in musea en bibliotheken lagen opgeborgen, binnen handbereik gebracht. Dat geldt ook voor het Theodore Psalter, een van de belangrijkste voorbeelden van de Byzantijnse manuscript-traditie, dat in het British Museum wordt bewaard. In het jaar 2000 bracht de British Library in samenwerking met een Amerikaanse universiteit een CD-Rom uit, een electronisch facsimile van dit Byzantijnse psalmenboek. Langs digitale weg is dit manuscript toegankelijk geworden voor iedereen die geïnteresseerd is in Byzantijnse kunst.
Theodore
Op de laatste bladzijde van het psalter staat een colofon, waarin precies wordt aangegeven in welk jaar , door wie en voor wie dit boek vervaardigd werd. Dit manuscript werd voltooid in februari 1066 en werd gemaakt voor Michaël, de abt van het Stoudiosklooster, het belangrijkste klooster van de keizerlijke hoofdstad Konstantinopel. Deze abt wordt twee keer in het manuscript afgebeeld. Het werd met de hand geschreven door Theodore, de belangrijkste priester van het klooster en een begenadigd schrijver en illustrator.
Manuscript
Het Theodore Psalter is niet erg groot (23 bij 20 centimeter), maar bestaat uit meer dan tweehonderd folio’s. Elke bladzijde is voor meer dan de helft gevuld met de griekse tekst, maar laat daarnaast ruime marges open die gevuld zijn met 440 illustraties.
Het manuscript bevat vooral de 150 psalmen, maar daarnaast ook een gedicht over het leven van David, een gebed voor de abt, tien bijbelse liederen en de reeds eerder genoemde colofon.
Hypertekst
Intrigerend is de complexe interactie op elke bladzijde tussen de geschreven tekst van de psalmen en illustraties of miniaturen naast en onder de tekst. Beeld en tekst worden telkens via markeringstreepjes met elkaar verbonden, maar de vraag is wat het verband soms is.
De Bulgaars-Amerikaanse informatiedeskundige Tatiana Nikolova-Houston, die zich inzet voor de digitale redding van oude manuscripten in haar geboorteland, is gefascineerd door de verbazingwekkende overeenkomsten tussen de opzet van het Middeleeuwse Theodore manuscript en de opzet van hyperteksten in websites of electronische boeken. In de laatste bevinden zich in de tekst vaak links die weer doorverbinden naar andere informatieve teksten of een verbinding leggen met illustraties, die soms niet meer zijn dan een illustratie van de tekst, maar vaak ook weer aanvullende informatie geven.
Websites en electronische boeken worden niet lineair, van boven naar beneden en van voor naar achteren gelezen, maar via de links dwaal je van tekst naar beeld en van beeld naar andere beelden en van de ene tekst naar de andere tekst. De lezer neemt de informatie dus niet systematisch tot zich, maar maar raakt al surfend thuis in de informatie.
Datzelfde moet gegolden hebben voor de lezer van dit psalmenboek, die zich al biddend en mediterend via de illustraties en toegevoegde opmerkingen in de marge langzaam de verschillende betekenissen van de betreffende psalmen eigen maakte. Als voorbeeld wil ik gaan kijken naar een bladzijde uit het manuscript en wel folio 91v.
Opmaak
Op deze bladzijde staat de tekst van de eerste zes verzen van psalm 71 (in onze telling psalm 72). Theodore hanteert voor zijn tekst een heldere hierarchie van lettergrootte en kleur. Voor de kop van de psalm gebruikt hij capitale letters, geschreven met goud. Voor de lezer is het duidelijk dat hier de psalm begint. Ook de beginletters van elk vers zijn in goud geschreven en twee keer zo groot als de andere letters, die met bruine inkt geschreven zijn. Bovendien wordt elk vers afgesloten met drie punten. Deze heldere opmaak van de pagina geeft een goed overzicht en maakt het samen reciteren van deze psalm gemakkelijk. De opmaak zegt dus iets over de liturgische functie van dit boek.
Salomo
Theodore legt vervolgens duidelijke links tussen de tekst van deze koningspsalm en de illustraties in de marge. Hij doet dat door middel van kronkellijntjes of streepjes in rode inkt. De eerste link legt een verbinding tussen het eerste vers en een gekroonde figuur, die rechtop, staande op een voetbankje, met opgeheven handen staat te bidden. Met rode lettertjes staat boven zijn hoofd zijn naam: Salomo. Ten gunste van hem wordt deze psalm in eerste instantie gebeden. Deze illustratie helpt om psalm 71 gemakkelijk terug te vinden, want de psalmen zijn niet genummerd. Opvallend is dat koning Salomo staat te bidden voor een beeld van Jezus Christus, eigenlijk een anachronisme. Dat zegt iets over de wijze waarop de psalmen binnen de kloostergemeenschap gebeden werden en worden: met het oog op Christus of samen met Christus.
David en Gideon
Een tweede link staat boven het zesde vers van de psalm en legt een verbinding met de illustratie in de linker benedenhoek. Daar zien we de hand van God vanuit de hemel wijzen naar een medaillon of schild met daarop de Moeder Gods en het Christuskind.
Twee personen wijzen naar dit symbool van de menswording. Linksonder staat een rode gekroonde figuur; ten overvloede staat er boven: ‘David zegt’. De woorden van de psalm worden in de mond van de koningszoon David gelegd. Hij wordt immers in de traditie als de auteur van de psalmen en als profeet van de menswording gezien.
Rechts van het medaillon staat een wat vreemd overhellende figuur, die in tegenstelling tot Salomo en David wel een aureool om het hoofd heeft. In rode letters staat er boven: ‘Gideon op de schapenvacht’. Dat woord ‘schapenvacht’ kwamen we ook al tegen in de Griekse versie van het zesde vers van de psalm en roept bij de illustrator blijkbaar het verhaal van Gideon uit het boek Rechters op. Ook Gideon wordt in de vroeg-christelijke exegese gezien als de profeet van de menswording. Dauw of regen uit de hemel, die de velden of de vacht van de schapen nat maakt, wordt gezien als een symbool van de reddende hand van God, die vooral zichtbaar is geworden in Jezus Christus. Dezelfde symboliek komen we tegen in het bekende adventslied (Rorate) uit de westerse traditie: Dauwt, hemelen uit den hoge; en wolken, regent de Gerechte.
Annunciatie
Rechtsonder zien we de bekende verbeelding van de Annunciatie uit Lucas 1, 26-38: de engel Gabriël staat voor de Moeder Gods met de boodschappersstaf in de linkerhand en met de rechterhand maakt hij het spreekgebaar. Maria zit op een zetel voor het huis en houdt een spintol met een rode draad in haar handen. Het is de bekende feestikoon voor 25 maart, de dag waarop de verkondiging van de blijde boodschap aan de Moeder van God wordt herdacht. Deze miniatuur legt een link tussen de psalm en het liturgische feest. Delen van psalm 71(72) worden immers op deze dag gezongen tijdens het ochtendgebed, de liturgie en het avondgebed.
Functies miniaturen
Door naar één bladzijde van het manuscript te kijken wordt duidelijk welke functies de miniaturen blijken te hebben. Op de eerste plaats kan een hoofdpersoon (Salomo) uit de psalm uitgebeeld worden, als een historische illustratie. Vaak willen de miniaturen erop wijzen dat de psalm met het oog op Christus gelezen moet worden. Er worden links gelegd naar andere bijbelverhalen: het verhaal van Gideon en de Annunciatie. Vaak ook wordt door de miniatuur een link gelegd naar de liturgische functie van de betreffende psalm; het maakt het mogelijk de psalm snel op te zoeken. Kortom de lezer of liever gezegd de bidder wordt door de miniaturen op het spoor gezet van de verschillende betekenismogelijkheden van de psalm in kwestie. Het is aan de lezer of hij buiten de strikte tekst gebruik maakt van de aangereikte links.
CD-Rom
De CD-Rom biedt een facsimile-uitgave van elke bladzijde van het Theodore Psalter, met de mogelijkheid om deze nog een keer te vergroten. Bij vergroting wordt de kwaliteit er niet beter op, omdat de miniaturen in werkelijkheid natuurlijk erg klein zijn en soms ook door de tand des tijds zijn aangetast. In een toelichting bij elke bladzijde wordt de Griekse tekst gegeven, de Engelse vertaling, de liturgische functie van de psalm en een korte ikonografische uitleg van de miniaturen. De kunsthistorici Charles Barber en John Lowden schreven enkele inleidende artikelen. Via de zoekfunctie kan naar een psalm of naar een naam gezocht worden in de teksten en de miniaturen. De CD kan besteld worden bij de online-shop van de British Library (www.bl.uk).
Tatiana Nikolova-Houston heeft een eigen website over haar digitale reddingsproject: www.ischool.utexas.edu/~slavman/; haar artikel over hyperteksten is te lezen op: www.ischool.utexas.edu/~slavman/hypertexts/