IKONEN UIT DE TIJD VAN IVAN GROZNY
Eind april kon ik, dankzij een uitnodiging op een internationaal congres, een unieke tentoonstelling in Moskou bezoeken. Een bevriende priester had me een kamer aangeboden in het splinternieuwe parochiehuis van de kerk van de “Moeder Gods Vreugde-aller-bedroefden” in de Grote Ordynka-straat, op twee minuten wandelen van de Tretjakovgalerij. Zoals de lezers wel weten, bevat deze laatste één van de rijkste en mooiste ikonencollecties ter wereld, met onder andere de beroemde Triniteit van Roebljov. Zij staat dan ook op de agenda van ieder bezoek aan de Russische hoofdstad. De Tretjakovgalerij organiseert echter ook regelmatig uitzonderlijk geslaagde ikonententoonstellingen rond bepaalde schilders of thema’s. Zo was er enkele jaren geleden al een overzichtstentoonstelling rond Simon Oesjakov (1626-1686). Ook deze keer had ik geluk. Op de affiche stond er: “De legende van de stad Svijazjsk”. “Een absolute must”, zei mijn vriend, “daar gaan we samen naartoe!”.
Zoals de meeste lezers waarschijnlijk, had ik nog nooit gehoord over die stad met een onuitspreekbare naam (vooral die opeenvolging van de ruisende “zj” en de zuivere “s” op het einde moeten we als Nederlandstaligen even inoefenen: svi-jazj-sk). Svijazjsk was oorspronkelijk een houten militaire vesting op een eilandje in de riviermonding van de Svijaga, daar waar deze uitmondt in de Volga, niet ver van de stad Kazan. Gebouwd in 1550 op enkele weken tijd – acht dagen volgens de legende –, speelde de vesting een beslissende rol bij de verovering van de Tataarse stad Kazan door tsaar Ivan Grozny, “de Verschrikkelijke”, in 1552.
De relatief kleine tentoonstelling – twee ruime zalen – toont allereerst, met behulp van ikonen, oud kronieken en liturgische voorwerpen, de historische en religieuze context van de veldslag: de pelgrimstocht van de jonge tsaar naar het Triniteitsklooster in Sergiev Posad, om bij het graf van de heilige Sergij van Radonezj te bidden voor het welslagen van de onderneming, zijn gebed onderweg bij de graven van zijn voorvaderen in Jaroslavl’ en Moerom, zijn verering voor de heilige vorsten Boris en Gleb, de eerste Russische martelaren, voor zijn eigen patroonheilige Johannes de Doper – wiens “gevleugelde” beeltenis de “Engel van de Tsaar” werd genoemd en in vele kerken uit die tijd op een zichtbare plaats aanwezig was – en natuurlijk ook voor de aartsengel Michael, de aanvoerder der Hemelse Heerscharen.
Van deze laatste was er bij de ingang de reusachtige ikoon te zien (vier meter breed en anderhalve meter hoog!) “Gezegend zij het leger van de Hemelse Koning” (Blagoslovenno voinstvo Nebesnogo Tsarja, 1540-50, afb. hierboven), uit de vaste collectie van de Tretjakovgalerij. Over de allegorische, theologische en politieke betekenis van deze ikoon bestaan er heel uiteenlopende meningen, waarvan u er enkele op Wikipedia kunt lezen. De hoofdidee is, dat de gesneuvelden in de heilige strijd uiteindelijk zullen deel uitmaken van het hemelse leger onder leiding van de hl. Michael, die hen naar het Hemelse Jerusalem brengt… (afb. 2).
De vesting Svijazjsk groeide na de val van Kazan al vlug uit tot een kleine middeleeuwse stad en tot het uitgangspunt voor de kerstening van de streek door de heiligen Goerij, German en Varsanoefij. De stad had twee belangrijke kerken, een houten kloosterkerk, gewijd aan de H. Drievuldigheid (zoals die in Sergiev Posad), en een stenen Dormitio-kerk (zoals die van het Kremlin in Moskou). De hoge ikonostases van beide kerken, beide uit de tweede helft van de zestiende eeuw, zijn haast in hun geheel bewaard gebleven. Het zijn unieke exemplaren voor die tijd. Sinds het begin van de twintigste eeuw zijn ze ondergebracht in het Staatsmuseum voor Schone Kunsten van Tatarstan (Kazan) en ze werden voor deze tentoonstelling volledig naar Moskou overgebracht, waar ze op ooghoogte te bewonderen waren.
Het laatste gedeelte van de tentoonstelling, tenslotte, was gewijd aan de wonderbaarlijke ikoon van de Moeder Gods van Kazan, die in 1579 in Kazan ontdekt werd en er tot op de dag van vandaag door alle bewoners van de stad vereerd wordt, zowel door christenen als moslims. De oorspronkelijke geschilderde ikoon is spijtig genoeg verloren gegaan, maar op de tentoonstelling was er de oudst bewaarde afbeelding van te zien: een geborduurde ikoon uit het einde van de zestiende eeuw (afb. 4).
Van de tentoonstelling is er een catalogus in het Russisch, waarvan de reproducties echter maar een flets beeld geven van de schitterende kleurenpracht en de expressiviteit van de originele ikonen:
Сказание о граде Свияжске: [Каталог выставки] / Гос. Третьяковская галерея; сост. и авт. вступ. ст. Т. Е. Самойлова. — Moskou., 2018. — 256 p., = Legende van de Stad Svijažsk. Samenstelling, auteur van de inleiding T. E. Samojlova. Moskou, Tretjakov Galerij, 2018, 256 blz. (tekst in het Russisch, met samenvatting en legendes in het Engels). ISBN 978-5-89580-196-3.
Voor wie Russisch verstaat is er verder ook een heel boeiende rondleiding online door de curator van de tentoonstelling, Tatiana Samojlova (https://youtu.be/meTDJ59jNVg), en op de Russische website mayak vindt u verder nog enkele mooie afbeeldingen met interessante details van de getoonde ikonen : https://mayak-parnasa.livejournal.com/1057925.html en https://mayak-parnasa.livejournal.com/1060361.html.
(Auteur: P. Antoine Lambrechts)